ԳԱՐԵԳԻՆ ՆԺԴԵՀ

ԳԱՐԵԳԻՆ ՆԺԴԵՀ (ԳԱՐԵԳԻՆ ՏԵՐ-ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ)


Ծնվել է 1886 թվականին Կզնուտ գյուղում,Նախիջևանի գավառում:Ռազմական և պետական գործիչ:ՀՀԴ կուսակցության անդամ:Սովորել է Նախիջևանի քաղաքային դպրոցում,Թիֆլիսում ավարտել է միջնակարգ դպրոց (1902),ապա ընդունվել Պետերբուրգի համալսարանի իրավաբանական ֆակ. (1904-ին դուրս է եկել), 1907-ին ավարտել է Սոֆիայի սպայական դպրոցը: 1909-ին Կովկասում ցարական ոստիկանությունը ձերբակալել է Նժդեհին: 1911-ին անցել է Բուլղարիա: 1912-ին Անդրանիկի հետ կազմակերպել է հայկական կամավորական գունդ,որը բուլղարական բանակի շարքերում 1913-ին մարտնչել է Թուրքիայի դեմ:Բարձր գնահատելով հայերի ծառայությունը Բալկանյան պատերազմում` բուլղարական կառավարությունը Նժդեհին արժանացրել է սպայական խաչի:


1914-ին տեղափոխվել է Թիֆլիս,զինվորագրվել հայկ. կամավոր. շարժմանը,նշանակվել կամավոր. 2-րդ գնդի հրամանատարի տեղակալ: 1916-ի մայիսին մասնակցել է Ղարաքիլիսայի ճակատամարտին:Հայաստանի Հանրապետության ստեղծման առաջին իսկ օրվանից զբաղվել է ազգ. բանակի կազմակերպման և ուսուցման գործով:
1919-ի օգոստոսից` Զանգեզուրում զինված ուժերի հրամանատար:Զորավար. տաղանդը դրսևորել է հատկապես 1919-ի նոյեմբ. Զանգեզուրի վրա հարձակման ժամանակ թուրք-թաթար. զորքերին կազմակերպված դիմադրություն ցույց տալիս (այստեղ ստացել է գնդապետի կոչում):
Նժդեհը չի ընդունել Խորհրդային Ռուսաստանի և Հայաստանի Հանրապետության միջև 1920-ի օգոստ. 10-ին կնքված համաձայնագիրը (որով կարմիր բանակը գրավելու էր Ղարաբաղը,Զանգեզուրը և Նախիջևանը) և շարունակել է պայքարը,իսկ հոկտ. 10-ին սկսվել է համազանգեզուրյան ապստամբությնունը Նժդեհի գլխավորությամբ: Նոյեմբերի 21-ին կարմիր բանակը պարտված հեռացել է Գորիսից: 1920-ի դեկտեմբերի 25-ին ընտրվել է <<Ինքնավար Սյունիքի>> (Լեռնահայաստանի Հանրապետություն) սպարապետ` դիկտատորի լիազորություններով: 1921-ի Փետրվարյան ապստամբության պարտությունից հետո,հուլիսին Նժդեհը անցել է Պարսկաստան,ապա` Բուլղարիա,որտեղ ամուսնացել է Եֆիմեի հետ:


1923-ին սկսել է հրատարակել տարբեր թերթերում իր մտքերը տարբեր կռիվների մասին բոլշեվիկների ու թուրքերի դեմ:Գրել է <<Ինչու՞ դիմադրեցի խորհրդային զորքերին>> գիրքը:
1923-1925 թթ. հրատարակել է «Հայրենիք» թերթը Բոստոնում (ԱՄՆ): 1924-1925 թթ. հրատարակել է «Հայաստան» թերթը Պլովդիվում (Բուլղարիա):
1924-ին լույս են տեսել Նժդեհի հուշերը` «Էջեր իմ օրագրեն»:
1926-ին Նժդեհը տեղափոխվել է ԱՄՆ,որտեղ համագործակցել է Կոպեռնիկ Թանդրճյանի հետ,որին հանձնարարել էին սպանել ԱՄՆ-ում Թուրքիայի դեսպան Մուխտար Բեյին:Մուխտարը մասնակցել էր ակտիվորեն Հայոց Մեծ Եղեռնին:
Երկար ժամանակ Գարեգին Նժդեհը համախմբավորել և օգնություն է ցույց տվել հայ գաղթականներին ԱՄՆ-ում:

1944-ին խորհրդային զորքերը մտել են Բուլղարիա և Նժդեհին ձերբակալել են,տեղափոխել Մոսկվա,հետո Լյուբլյանկայի բանտ: 1946-ին նրան տեղափոխել են Երևան,որտեղ դատապարտել է 25 տարվա բանտարկության:Նժդեհի կինն ու երեխան ապաստանել են Բուլղարիայի Պավլիկենի խաղաքում:

1947-ին Նժդեհը առաջարկել է ԽՍՀՄ կառավարությանը համախմբել բոլոր գաղթականներին Սփյուռքում,օգնել ԽՍՀՄ-ին վերագրավել Արևմտյան Հայաստանը:Կառավարությունը լրջորեն մոտեցավ այս առաջարկին բայց վերջապես այն ժխտեց:
1948-ին Գարեգին Նժդեհին Երևանից տեղափոխել են Վլադիմիր քաղաքի (ՌԽՖՍՀ) բանտը,որտեղ մահացել է 1955-ին:
1983-ին աճյունը գաղտնի տեղափոխվել է Հայաստան և Նժդեհի կտակի համաձայն,մի մասը ամփոփվել Խուստուփ լ. (Կապան) լանջին,մյուսը` Սպիտակավոր եկեղեցու մոտ (Եղեգնաձորի շրջ.):